Ο πρώτος μήνας
του έτους, κοινώς Γενάρης. Ονομάστηκε έτσι προς τιμή του θεού των Ρωμαίων
Ιανού, ο οποίος θεωρούταν προστάτης των πρώτων αρχών και αιτίων. Η καθιέρωση
του ως πρώτου μήνα του έτους έγινε το 450 π.Χ. από τους Ρωμαίους. Για τους
αρχαίους Έλληνες η πρώτη του έτους ήταν η
21η Ιουνίου. Οι Βυζαντινοί ακολούθησαν τους Ρωμαίους στο ζήτημα του
ημερολογίου και έτσι καθιέρωσαν τον Ιανουάριο ως πρώτο μήνα, πράγμα που διατηρήθηκε και στο Ιουλιανό ημερολόγιο και
εξακολουθεί να ισχύει μέχρι σήμερα.
Ο λαός μας έχει διάφορες ονομασίες
για τον Ιανουάριο. Ο Γενάρης είναι και Γεννολοητής, παρετυμολογικά, γιατί
τότε γεννοβολούν τα κοπάδια, Γατομήνας, επειδή σ' αυτόν ζευγαρώνουν οι γάτες
& Μεσοχείμωνος, γιατί είναι ο μεσαίος από τους 3 μήνες του χειμώνα. Ακόμα
Κρυαρίτης (στη Μάνη) για το τσουχτερό του κρύο, αλλά & Γελαστός για τις
Αλκυονίδες ημέρες του. Κλαδευτής και Καλεντέρης (Πόντος - Καππαδοκία) από τα
Κάλαντα (Καλένδες) της αρχιχρονιάς. Τέλος είναι Τρανός, Πρωτάρης, Μεγάλος μήνας
ή Μεγαλομηνάς, γιατί είναι ο 1ος μήνας του έτους με 31 ημέρες, αντίθετα με τον
Κουτσό, τον Κουτσοφλέβαρο που ακολουθεί.
ΕΡΓΑΣΙΕΣ:
- Προετοιμάζουν τα γεωργικά τους εργαλεία, όταν υπάρχουν βροχές ή χιόνια.
- Μεταφέρουν κοπριά στα κτήματα.
- Εκχερσώνουν χωράφια ή διορθώνουν φράχτες.
- Κάνουν αποστραγγιστικά χαντάκια.
- Ανοίγουν λάκκους γύρω από τα δέντρα για να δεχτούν περισσότερη βροχή
- Σπέρνουν πρώιμα μπιζέλια, κουκιά, κρομμύδια.
- Φυτεύουν τα φυλλοβόλα δέντρα (κερασιά, βυσσινιά, βερικοκιά, ροδακινιά)
- Λιπαίνουν τα δέντρα με χωνεμένη κοπριά.
- Κλάδεμα ελαιόδεντρων.
- Επισκευή & βάψιμο κυψελών.
- Αρχίζει το άρμεγμα των προβάτων.
- Οι γυναίκες ύφαιναν στον αργαλειό κιλίμια και βελέντζες, έπλεκαν και έραβαν.
ΕΘΙΜΑ-ΠΡΟΛΗΨΕΙΣ:
ΠΟΔΑΡΙΚΟ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΣ. Σε
μερικά μέρη της πατρίδας μας παίρνει μορφή πραγματικής μαγικοδεισιδαιμονικής
τελετουργίας. Προσέχουν να συναντήσουν ή να δεχτούν πρώτο στο σπίτι
τους πρόσωπο που θα τους φέρει καλοτυχία, για εκείνη την ημέρα αλλά και για όλο
το έτος κυρίως. Σε μερικούς τόπους, προκειμένου να εξασφαλίσουν την καλοχρονιά,
το ποδαρικό το κάνει ο ίδιος ο νοικοκύρης ή ο πρωτότοκος γιος ή ένα τυχερό
παιδί. Η είσοδός του μάλιστα συνοδεύεται με ορισμένες πράξεις ή ευχές.
«ΑΜΙΛΗΤΟ ΝΕΡΟ». Ήταν ένα νερό, που το έπαιρναν ιεροτελεστικά από την
πηγή (κρυφά & πρωί-πρωί, αφήνοντας εκεί ένα κομμάτι απ' τη βασιλόπιτα, που
την είχαν αλείψει με βούτυρο & μέλι, για να 'ναι το σπίτι τους γλυκό και
ειρηνικό όλο το χρόνο), με απόλυτη σιωπή (δεν έπρεπε να μιλήσουν σε κανέναν,
μέχρι να γυρίσουν στο σπίτι τους) & μ' αυτό έπλεναν το πρόσωπό τους οι
σπιτικοί & ράντιζαν τους χώρους, με την ενδόμυχη ευχή «όπως τρέχει το νερό,
έτσι να τρέχουν και τα καλά στο σπίτι». Αν μιλούσαν σε κάποιον, πριν γυρίσουν
στο σπίτι, το «αμίλητο νερό» έχανε τις μαγικές του ικανότητες.
ΒΑΣΙΛΟΠΙΤΑ. Σύμβολο της Πρωτοχρονιάς. Είναι παρούσα σ' όλα τα
σπίτια, σε χωριά & πόλεις. Το έθιμο θέλει να κόβεται και να μοιράζεται
τελετουργικά (σταυρώνεται με το μαχαίρι, απ' τον νοικοκύρη του σπιτιού,
χαράσσεται στα 4 & αποδίδεται το 1ο κομμάτι στο Χριστό, το 2ο στον Αγ.
Βασίλη, το 3ο στο σπίτι και το υπόλοιπο στα μέλη της οικογένειας) και το
νόμισμα ή το όποιο άλλο σημάδι κρύβεται σ' αυτή, θα δείξει τον ευνοούμενο της,
για τη νέα χρονιά.
«ΧΡΙΣΤΟΞΥΛΟ»: Βαθιά ήταν και η πανάρχαια πίστη στη δύναμη της
φωτιάς να εξαγνίζει αλλά και να αποτρέπει το κακό. Έτσι στα χωριά φρόντιζαν να
καίει όλο το Δωδεκαήμερο ένα κούτσουρο στο τζάκι («Δωδεκαμερίτης», «Χριστόξυλο»
κ.ά.) & μάλιστα από αγκαθωτό δέντρο, για να έχει η φωτιά μεγαλύτερη δύναμη.
Ξημερώματα παραμονής Θεοφανίων ράντιζαν με τη στάχτη του το σπίτι και την
περιοχή του, τρέποντας σε φυγή κάθε πονηρό δαιμόνιο.
ΟΙ ΔΩΔΕΚΑΜΕΡΙΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΜΦΙΕΣΕΙΣ: Οι μεταμφιέσεις αυτές γίνονται το
Δωδεκαήμερο, δηλ. τις ημέρες από τα Χριστούγεννα ως τα Φώτα, κυρίως στη Β.
Ελλάδα. «Ρουγκατσιάρηδες» στο Σουφλί, «Ρογκατσάρια» & «Λουκατσάρια» στα
Γρεβενά και στην Ελασσόνα, «Ρουγκατσάρια» στην Καστοριά, «Μπουμπουσάρια» στη
Σιάτιστα, «Μωμόγεροι» στον Πόντο, «Μπαμπούγεροι» στη Καλή Βρύση Δράμας,
«Γκαμήλες» στο Νέο Μοναστήρι Δομοκού, «Ντυλίγαροι», «Κουντουνάδες», «Αράπηδες»
στη Δράμα κ.ά.
Μ' αυτά τα ονόματα είναι
γνωστές οι ομάδες μεταμφιεσμένων, που τριγυρίζουν το χωριό λέγοντας τα κάλαντα
και μοιράζοντας ευχές. Ντυμένοι αλλού με ακατέργαστα δέρματα ζώων, αλλού με
μακριές μαύρες κάπες & υψικόρυφες κωνικές προσωπίδες-κεφαλοστολές από δέρμα
κατσίκας, είναι ζωσμένοι συνήθως βαριά κουδούνια, για να διώχνουν το κακό από
το χωριό.
ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ:
«Ως του Αϊ-Γιαννιού, τρυγόνα, είναι η
φούρια του χειμώνα».
«Του Γενάρη το φεγγάρι παρά ώρα, μέρα
μοιάζει».
«Ο Γενάρης δεν γεννά, μήτε αβγά μήτε
πουλιά, μόνο χιόνια και νερά».
«Ο Γενάρης κι αν γεννάται του
καλοκαιριού θυμάται».
«Του Γεναριού η καλοκαιριά, ούλα τα
δέντρα τα γελά».
«Η καλή αμυγδαλιά ανθίζει το Γενάρη
και βαστάει τα αμύγδαλα όλο τον Αλωνάρη ».
«Αν
δεν ποτίσεις τον Γενάρη, άλλο Γενάρη να καρτεράς».
«Τον Γενάρη κι αν δεν βρέξει, δεν
ξινίζουν τα τυριά».
«Χιόνι πέφτει το Γενάρη, χαρές θα 'ναι
τον Αλωνάρη».
«Γενάρη μήνα κλάδευε, φεγγάρι μη
γυρεύεις».
«Κόψε,
κλάδεψε Γενάρη, να γεμίσει το κελάρι».
«Χιόνισ'
έβρεξε ο Γενάρης, όλοι οι μύλοι μας θ' αλέθουν».